ساز موسیقی چیست؟

صدای دل انگیز طبیعت، برخورد شاخ و برگ درختان، موج های خروشان دریا ها، غرش حیوانات، صدای نازک پرندگان و هر آنچه گوش انسان آن را می شنید، نخستین سازی بود که حتی قبل از پدید آمدن زبان ها، آن را شناخت؛ اما طبیعی ترین سازی که از ابتدای خلقت وجود داشت، حنجره خود انسان و ساده ترین ابزار ایجاد وزن، دست های آدمی بود. 

او با به هم زدن دست ها، ساز ها و نوا ها را به صدا در می آورد. متخصصان ساز و موسیقی، استخوان های سوراخ شده ای که مربوط به دوره انسان های نئاندرتال (گونه ای از انسان ها که اولین نشانه هایشان به حدود 130000 تا 230000 سال پیش برمی گردد!) است را باستانی ترین ساز بادی یافت شده می دانند. در ادامه این دوران بوق ها از ابتدایی ترین ساز های ساخت دست بشر بود که به عنوان ساز های بادی شناخته می شوند. بعد ها با شناخت بیشتر نسبت به اطراف خود، با استفاده از انواع مختلف گیاهی، شاخ و استخوان حیوانات، پوست حیوانات، انواع سنگ ها و حتی بعضی خوراکی ها مانند نارگیل، موفق به ساخت ساز های گوناگونی شدند، که این ساز ها در مراسمات سنتی، جشن ها، سوگواری ها، نبرد ها و...، که الان هم مورد استفاده قرار می گیرند، بکار گرفته می شدند. نقش های موجود بر روی سفال های تاریخی و غار های کشف شده مربوط به نسل های قبل، در مناطق گوناگون ایران همانند تپه سیلک کاشان، چشمه علی شهر ری، مهر چغامیش و...، وجود مراسمات سنتی و نقش ساز ها در آن زمان را تایید می کنند.

تاریخچه ساز در سرزمین ایران

تصاویری که در مناطق باستانیه چغامیش در دسترس است، گویای شناخته شدن ساز چنگ در حدود 3400 سال قبل، در ایران است و احتمالا این ساز نخستین ایده برای پیشرفت ساز های زهی بود. البته با توجه به مستندات کشف شده، مردمان مصر اولین نوازندگان ساز چنگ بودند. نقش های بجا مانده از دوران حکومت هخامنشیان و ساسانیان، حاکی از اهمیت ساز و نواختن موسیقی در مراسمات بخصوصی مثل جشن ها، مواقع رزم، مراسمات سوگواری، بزم ها و...، در آن زمان است. در آن زمان ساز های کرنای، رباب (غژک)، بربط، تنبور، چنگ، بوق، سرنا، شیپور، نای، ارغنون، دف، چغانه و قاشقک رواج داشتند و نوازنده ها جزو طبقه سوم جامعه بودند. با دیدن آثار ساخته شده و کشف شده از شوش با اسامی نوازندگان، شکل ساز ها، نحوه نواختن آن ها و جزئیات بیشتری می توان آشنا شد. بدیهی است ساز ها با گذر زمان و طی کردن پله های تکامل در دوره های زمانی، فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته اند. بین دوره حکومت ساسانی تا صفویه، ساز ها روند پیشرفت خوبی نداشتند، اما از دوره صفویه به بعد شواهدی همچون دیوار نگاره ها و نقش های روی ظروف، وجود انواع مختلف ساز و پیشرفت برخی از آن ها را تایید می کند.

ناصرالدین شاه قاجار با ساخت دارالصنایع در ناحیه جنوب شرقیه سبزه میدان تهران، باعث دورهمی هنرمندان در فنون مختلف هنری شده بود، که اساتید نوازنده و سازنده ساز همچون استاد فرج اله، حاج طاهر، خاچیک، هامبارسون، سید جمال و... نیز حضور داشتند. از آنجا که موسیقی در مراسمات، جشن ها، آئین های مختلف و همچنین در فرهنگ بومی، مذهبی و ملی کشورمان جایگاه والایی داشته و دارد، ساخت ساز های ایرانی از اهمیت خاصی برخوردار بوده و حضور نوازندگانی کمال گرا و خلاق در تاریخ موسیقی کشورمان به خوبی رؤیت می شود.

منظور از ساز چیست؟

ساز وسیله ایست با هدف تولید صدا، با این حساب می توان به اکثر اشیاء نام ساز را نسبت داد، چرا که حداقل با ضربه زدن به آن ها صدا تولید می شود، اما منظور از صدا نواختن موسیقی یا آهنگ است که ساز را نسبت به اشیای دیگر متفاوت می کند. نخستین ساز موسیقی صدای خود انسان بوده، که بعد از آن ساز های کوبه ای و سپس ساز های بادی گذشته دور تری دارند. در فرهنگ های مختلف نیز، انسان ها از انواع ساز ها، برای خبر دادن یک اتفاق خاص یا برقراری ارتباط استفاده می کردند که این ساز ها با گذر زمان تغییر کردند و در کنار تفاوت ها، نقاط مشترک بسیاری دارند؛ یکی از قدیمی ترین سازهای ایرانی تنبور نام دارد.

پس از انقلاب صنعتی در اروپا نیز مهارت تولید ساز و موسیقی، پیشرفت خوبی کرد و انواع ساز های دلنشین، لوکس و زیبا در عین پیچیدگی، ساخته شد و همچنان هم این روند ادامه دارد. امروزه، کشور های ژاپن و چین هم در عرصه تولید ساز پیشرفت هایی را تجربه کرده اند. همچنین با پیشرفت تکنولوژی، ساز های الکترونیکی پا به دنیای موسیقی گذاشته و جمعیت بیشتری را با مفهوم نواختن آشنا کرده اند.

آیا ساز ها تعداد محدودی دارند؟

شاید با خودتان تصور کنید بله! اما ساز ها به نام هایی که می شنوید محدود نیستند؛ با کمی بررسی در سرزمین های دور تر از محل زندگیمان و در دنیای امروزی، بیشمار ساز های مختلف با ویژگی های متفاوت همچون مکانیسم تولید صدا، جنس ساخت، شکل ظاهری، نحوه نواختن و... وجود دارند. مراحل ساخت ساز و به صدا در آوردن آن، در دوران های مختلف زندگی بشر نشان دهنده علاقه ذاتی او به تولید اصوات دلنشین است؛ که این خود تأکید محکمی بر عدم محدودیت تعداد ساز ها در جهان دارد.

شناخت ساز های موسیقی

برای یک نوازنده یا موسیقی دان که در زمینه موسیقی فعالیت حرفه ای می کند، الزامیست با انواع ساز ها و صدا های تولید شده از آن ها حداقل شناخت اندکی داشته باشد. این موضوع با توجه به تعداد و انواع نامحدود ساز ها کار دشواری است، به همین دلیل ساز ها و صدا های تولید شده را به ویژگی های دقیق تری دسته بندی می کنیم. به عنوان نمونه تعدادی از ساز ها با آرشه (آرشه یا کَمانه وسیله ای است که از آن برای نواختن ساز های زهی استفاده می‌شود) نواخته می شوند؛ به این صورت که باید آرشه را روی تعدادی سیم حرکت داد تا صدا های مختلفی بگوش برسد. علاقه مندان به موسیقی در کشورمان، برای شناخت بیشتر ساز های موسیقی ابتدا از سرزمین خودمان شروع کنند، چرا که هر شخص بهتر است با ساز های کشور خود آشنا باشد و سپس به سرزمین های دیگر شناخت پیدا کند. با توجه به پیشینه خوب کشورمان در بحث ساخت ساز و تولید موسیقی، شناخت ساز های ایرانی منجر به شناخت بهتر موسیقی خواهد شد، در نتیجه آغاز بی نظیری خواهد بود!

انواع ساز های ایرانی

ساز های ایرانی از نظر جنس به سه دسته فلزی، سفالی و چوبی تقسیم می شوند.

·         ساز های فلزی

ساز هایی هستند از جنس برنج یا مس، که به روش های برجسته کاری، ریخته گری و چکش کاری تولید شده اند.

·         ساز های سفالی

همانطور که می دانید ساز های سفالی، از گل رس پخته شده در کوره ساخته می شوند، مانند برخی تنبک ها و ساز های بومی که بصورت دستی یا با چرخ تولید می شوند.

·         ساز های چوبی

این دسته نیز به روش تراشیدن و برش زدن چوب ساخته می شوند، که تعداد زیادی از ساز ها اینگونه هستند و عموما در نواختن ساز های ایرانی، ساز های چوبی به ذهن می رسند. از نمونه های چوبی میتوان به ساز های زهی و برخی ساز های ضربه ای اشاره کرد.

انواع گوناگون ساز های ساخته شده (ارگانولوژی)

ساز ها با توجه به کاربرد و نحوه نواختن در فرهنگ های مختلف جهان متفاوت هستند و هر یک از این ساز ها بسته به سبک زندگی، تفکر جامعه و علایق افراد، در نقاط مختلف کره زمین بوجود می آیند. شناخت و تقسیم بندی ساز های مختلف را به اصطلاح ارگانولوژی یا سازشناسی می گویند که به روش های زیادی انجام شده است، اما در زیر عامیانه ترین دسته بندی مشاهده می شود.

·         دسته ساز های زهی

·         دسته ساز های بادی

·         دسته ساز های کوبه ای

·         دسته ساز های صفحه کلید دار

·         دسته ساز های الکترونیک

ساز زهی چیست؟

در ساز های زهی همانطور که از نامشان پیداست، در اثر لرزیدن و لغزیدن تار یا سیم روی ساز، صدا بوجود می آید؛ که این فرآیند از طریق سابیدن کمان، زخمه یا آرشه به روی ساز انجام می شود. این ساز ها در ارکستر ها اهمیت بالایی دارند و بخش اصلی آن را تشکیل می دهند؛ همچنین زیر مجموعه های مختلفی دارند که چند مورد از آن ها، ساز زخمه ای، ساز آرشه ای و مدل هایی از ساز کوبشی هستند. ساز های زهی از دو قسمت تار و کمانچه ساخته شده اند که بعضا بر روی یک بخش یا هر دو بخش آن، پوستی از شکمبه ی گوسفند کشیده می شود. نحوه نواختن این نوع ساز ها در بعضی موارد با انگشتان دست است و در بعضی دیگر با ابزاری به نام مضراب انجام می شود؛ شکل مضراب در انواع گوناگونی از جنس فلز، پلاستیک، شاخ حیوانات یا پر پرندگان و...، درست می شود. در ادامه به چندی از این نوع ساز ها اشاره می کنیم.

·         سه تار

·         سنتور

·         کمانچه

·         ویولن

·         شورانگیز

·         گیتار بیس

ساز بادی چیست؟

شاید برایتان جالب باشد که بدانید بعد از صدای انسان، ساز های بادی جزو اولین ساز ها برای نواختن موسیقی بودند! همانطور که گفته شد، این ساز ها نخستین ابزار هایی بودند که انسان برای نواختن موسیقی و تولید صدا، اختراع کرد؛ اما پس از سال ها توانستند ساز های بادی گوناگونی هم بسازند، مانند ساز هایی که با خالی کردن درون استخوان حیوانات و دمیدن در آن باعث ایجاد صدا می شدند. البته امروزه به شاخ یا استخوان حیوانات نیاز نیست، زیرا انواع این ساز ها در جنس های چوبی، فلزی، برنجی و... وجود دارند که کافیست با دمیدن در آن ها نوا های زیبایی را بسازید. در ادامه اسامی برخی از این ساز ها را مشاهده می کنید.

·         ترومپت

·         ترومبون

·         فلوگل هورن

·         کورنت (CORNET)

·         فرنچ هورن

·         توبا

·         یوفونیوم

ساز کوبه ای چیست؟

ساز هایی که به روش ضربه زدن، کوبیدن، تکان دادن، ساییدن یا هر عمل دیگری که باعث تولید صدا شود، را ساز های کوبه ای می نامند که معمولا وظیفه تولید صدا های ریتمیک و ضرب آهنگ را بر عهده دارند، ولی در عین حال می توان در تولید ملودی از آن ها استفاده کرد. تاریخچه ساز های کوبه ای همانند ساز های بادی، به هزاران سال قبل برمی گردد؛ پس می توان آن ها را جزو باستانی ترین ساز ها در نظر گرفت. ساز های کوبه ای معمولا به دو دسته کوک معین و کوک نامعین جدا می شوند که با برخی از این ساز ها در زیر آشنا می شویم.

·         بلز

·         تومبا

·         طبله

·         دهل

·         تنبک (تمبک)

·         تشمال

·         دمام

·         دف

·         تمپو

·         ناغارا

·         دایره زنگی

·         طبل

·         سنج

ساز صفحه‌ کلید دار چیست؟

ساز های صفحه کلید دار همانند صفحه کلید رایانه عمل می کنند، بصورتی که برای نواختن آن ها باید انگشتان خود را روی کلید ها فشار دهیم. به این نوع ساز ها، ساز های شستی دار هم می گویند. اگر به موسیقی و ساز علاقه مند باشید، به احتمال زیاد اسامی پیانو یا ارگ را شنیده اید که از معروف ترین این ساز ها به شمار می روند. در ادامه با نمونه هایی از آن ها آشنا می شویم.

·         پیانو

·         ارگ

·         کلاوسن

·         کلاویکورد

·         چمبالو

·         هارپسیکورد

·         چلستا

·         آکوردئون

·         هارمونیون

·         گارمون

·         ویرجینال

·         کالیمبا

ساز الکترونیکی چیست؟

ساز های الکترونیکی دسته ای از ساز های موسیقی هستند که پردازش سیگنال های الکترونیکی، باعث تولید صدا در آن ها می شود؛ تا هم اکنون ساز های الکترونیک طراحی شده به سه دسته تقسیم شده اند که هر سه تحت تاثیر تکنولوژی، در حال پیشرفت هستند.

·       دسته اول سازهای نیمه الکترونیک مانند گیتار الکتریک یا ویولن الکتریک که شکلی مشابه ساز اصلی داشته و مراحل تولید صدا در آن ها با معمولی است، اما تقویت صدای ضعیف، با ابزار و سیستم الکترونیکی انجام می شود.

·       دسته دوم سازهای تمام الکترونیک مانند سینتی سایزر ها که تمام مراحل تولید صدا در آن ها با استفاده از سیستم الکترونیک تولید سیگنال Signal Generator انجام می شود.

·     دسته سوم کنترلرهای میدی که فقط فرمان های نوازنده را از طرق مختلف دریافت کرده و با کدهای MIDI به نرم افزارهای موسیقی و یا سینتی سایزر ها ارسال می کنند اما خود هیچ دخالتی در تولید و پردازش سیگنال ندارند.

خودتان ساز بسازید!

·         ساز یک تکه:

در ساز های یکپارچه و متصل به هم، هنرمند الگوی از قبل آماده شده را روی چوب طراحی و قالب سازی می کند. بعد از مراحل طراحی روی چوب، مابقی قسمت ها توسط ابزار های برش زنی، برش داده می شوند و بخش های داخلی مانند کاسه ساز آماده می شوند، در پایان نیز بخش های خارجی ساز شکل می گیرند. از ساز هایی که به این طریق ساخته می شوند می توان به تار، سه تار، تنبور، دو تار و کمانچه اشاره کرد.

·         ساز ترکه ای:

ترکه های چوب در ظرف های آلومینیومی که همانند کاسه ساز هستند، تحت فشار ثابتی قرار گرفته و شکل کاسه ساز را به خود می گیرند. این ترکه ها روی قالب اصلی ساز، به وسیله سریشم به یکدیگر می چسبند؛ سپس بعد از نهایی شدن قالب ساز، سطوح ساز با لاک و الکل باید پوشانده شوند. در مراحل بعد جا انداختن سیم ها، تعبیه گوشی های کوک و خرک ها انجام می شود و در انتهای تنظیم صدای ساز صورت می گیرد. بیشتر ساز های زهی در قسمت های سری، انتهای ساز، گردن یا دسته از شکم ساخته شده اند، همانند تار، سه تار، کمانچه و... . سیم ها به موازات طول ساز، در انتها به تعداد متفاوتی ثابت می شوند و شکم و گردن را رد کرده و به گوشی ها آویزان می شوند. البته برخی ساز ها دو قسمت شکم دارند، یک قسمت تار و دیگری کمانچه است، که گاها روی هر کدام پوست شکمبه گوسفند کشیده می شود. جنس و طراحی مضراب ها نیز متفاوت است، گاهی از جنس پلاستیک، فلز، شاخ حیوانات یا گاهی پر پرندگان و...، هستند؛ یک میله چوبی نازک ولی در عین حال محکم، آرشه یا کمان را تشکیل می دهد که در دو طرف آن قسمت هایی برای متصل کردن دسته در نظر گرفته شده است.

سخن پایانی

آدم از ابتدای خلقت با ایجاد صدا از طریق حنجره خود و با گذشت دوران های مختلف و پیشرفت های انجام شده، ساز های گوناگونی پدید آورده است که به مرور زمان باعث رشد هر روزه، نواختن ساز و موسیقی شده است. در کشور های مختلف دنیا با توجه به آداب و رسوم، فرهنگ و سبک زندگی، شاهد وجود ساز هایی با نوا های دلنشین و گاهی هیجانی، نیز هستیم. امروزه ما می توانیم با انواع ساز ها آشنا شویم و حتی برخی از آن ها را، با پشت سر گذاشتن کلاس های آموزشی، بنوازیم و از شنیدن آن ها لذت ببریم. از شما تشکر می کنیم که خواننده مطالب ما بودید!

در صورت تمایل میتوانید انتقادات و پیشنهادات و دانسته های خود را با ما در میان بگذارید.