سازهای اصیل ایرانی

با توجه به تاثیر موسیقی بر روح آدمی از دوران های قدیم، موسیقی میان مردم جهان جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. همین موضوع کافی است که در هنرهای هفتگانه، موسیقی در جایگاه اول قرار بگیرد. موسیقی سنتی حاصل از سازهای اصیل ایرانی که از عمق وجود یک نوازنده تولید می شود، نشان از شکوه بدون مرز هنر موسیقی است.

آشنایی با سازهای اصیل ایرانی

بی شک نواختن موسیقی یکی از آرامش بخش ترین و هیجان انگیز ترین هنر ها است. نواختن موسیقی نزد مردم ایران به زیباترین شکل انجام می شود؛ مردم هنر دوست ایرانی از گذشته های دور مشغول به ساخت انواع سازهای موسیقی بوده اند، که امروزه در بین افتخارات کشورمان نام موسیقی می درخشد. یکی از علل انتشار این مطلب، همین موضوع است تا با سازهای اصیل ایرانی آشنا شوید. همچنین آلات و سازهای سنتی ایرانی به دو بخش کلی تقسیم می شوند:

سازهای استفاده شده در موسیقی نواحی ایران

سازهای استفاده شده در موسیقی دستگاهی ایران

معرفی انواع سازهای ایرانی

تار

ساز تار جزو سازهای زهی مضرابی است که از پوست، چوب، استخوان، فلز و زه تولید می شود. این ساز سنتی ایرانی تقریبا 95 سانتی متر طول دارد که برای زدن آن باید در حالت نشسته تار را به شکل افقی روی ران پای خود قرار داده و با مضرابی که در دست دارید، شروع به ضربه زدن سیم ها کنید. این ساز دارای 6 سیم فلزی است که بصورت معمولی، سیم های اول و دوم با یکدیگر و سیم های سوم و چهارم هم با یکدیگر کوک شده و در نهایت سیم پنجم با سیم های اول و دوم، یکصدا می شود و سیم ششم یک اکتاو بم تر از سیم های اول و دوم کوک می شود. اجزای تشکیل دهنده ساز تار عبارت اند از:

• پوست
• کاسه طنینی
• سیم گیر
• سرپنجه
• خرک
• گوشی ها
• دستان ها
• شیطانک
• دسته

سه تار

سه تار هم در دسته سازهای زهی قرار دارد که در ساخت آن فلز، چوب، زه یا نخ نایلون بکار رفته است. در قدیم سه تار را جزوی از خانواده تنبور می دانستند، اما امروزه به ساز تار بیشتر مشابه است. برای نواختن این ساز اصیل ایرانی فرد بصورت نشسته سه تار را روی ران پا قرار داده و انگشتان دست چپ را در راستای دسته، روی دستان ها حرکت می دهد. بدلیل وزن سبکی که سه تار دارد، در حالت ایستاده نیز می توان آن را نواخت.

این ساز مجهز به چهار سیم فلزی در ضخامت های متفاوت می باشد. نت موسیقی سه تار با کلید سل خط دوم است و ناگفته نماند پهنای معمول صدای سه تار به سه اکتاو نزدیک می باشد. ساز سه تار نیز مشابه ساز تار اجزای تشکیل دهنده مشابهی دارد، که در زیر به آن ها اشاره شده است:

• دسته
• صفه رو
• سین گیر
• گوشی ها
• خرک
• کاسه طنینی
• شیطانک
• دستان ها
• سرپنجه

سنتور

ساز سنتور جزو اصلی خانواده زهی مضرابی بوده و به شکل ذوزنقه متساوی الساقین است؛ که از فلز و چوب های محکمی همچون فوفل و گردو تهیه می شود. نوازندگان این ساز را در حالت نشسته، به نحوی که افقی و ضلع بزرگ آن مقابل نوازنده باشد، با اسفاده از دو مضراب چوبی می نوازند. سنتور معمولی دارای 9 خرک سل کوک و 72 سیم می باشد. 36 سیم آن به رنگ زرد در گروه های چهارتایی روی 9 خرک سمت راست قرار دارند و 36 سیم دیگر آن هم به رنگ سفید روی 9 خرک سمت چپ در گروه های چهارتایی قرار دارند. این ساز عموما یک نت بیشتر از سه اکتاو وسعت دارد و چنانچه پوزیسیون چهارم مورد استفاده قرار بگیرد این وسعت بیشتر می شود.

سنتور دارای 27 صدا در 3 پوزیسیون است و نت نویسی آن با کلید سل خط دوم میسر می شود. از انواع سنتور می توان به سنتور لاکوک، سنتور کروماتیک، سنتور معمولی سل کوک، سنتور باس و همچنین سنتور کروماتیک بم اشاره کرد. ساز سنتور متشکل از اجزای زیر است:

• صفه رو
• شیطانک
• سیم گیر
• گوشی ها
• جعبه صوتی
• پل ها
• خرک و مفتول روی خرک
• کلید کوک

بربط (عود) کهن ترین سازهای اصیل ایرانی

بربط از سازهای اصیل ایرانی می باشد که در زبان عربی آن را عود می نامند. این ساز جزو سازهای زهی مضرابی می باشد که در ساخت آن از نایلون یا زه، چوب و استخوان استفاده شده است. بربط جزو سازهای باستانی و مهم ایران است، که شامل 10 وتر بوده و دو به دو با هم بصورت همصدا کوک می شوند. این ساز بربط همان ساز باربد موسیقیدان، متعلق به عهد باستان ایران در دربار خسرو پرویز است. متاسفانه از بربط تنها بعنوان یک ساز بم خوان در ارکسترهای ایرانی بکار گرفته می شود، و این ساز اصیل ایرانی کاملا به فراموشی سپرده شده است. از اجزای تشکیل دهنده ساز می توان به لیست زیر توجه کرد:

• صفه رو
• خرک و سیم گیر
• دسته
• شیطانک
• سرپنجه
• پل
• گوشی ها

ساز نی

این ساز بادی ساخته شده از گیاه نی، به اندازه شش گره و هفت بند می باشد که به همین دلیل آن را به نی هفت بند نیز می شناسند. زمانی که از دهانه آن هوا وارد شده و با انگشت روی سوراخ ها گرفته شود، تغییر فشار هوا رخ می دهد و صدا های مختلفی ایجاد خواهد شد. وسعت معمول این ساز معروف تقریبا دو اکتاو و نیم می باشد. وسعت ساز نی به چهار منطقه صوتی تقسیم می شود؛ که شامل صدای اوج، صدای بم و بم تر، صدای غیث و صدای پس غیث است. کلید سل خط دوم نیز نت نویسی آن را بر عهده دارد.

کمانچه

کمانچه که از استخوان، پوست، چوب و فلز ساخته می شود، نیز جزو سازهای اصیل ایرانی و متعلق به ساز های زهی است. طول این ساز از پایه فلزی تا صراحی تقریبا 75 سانتی متر است. زدن این ساز در حالت نشسته و به صورت عمودی در دست چپ نوازنده صورت می گیرد. انگشتان دست چپ نوازنده در طول دسته حرکت کرده و با آرشه که در دست راست است، حرکات رفت و برگشت روی سیم ها در حالت افقی انجام می شود. کمانچه متشکل از چهار سیم فلزی با قطر های مختلف می باشد. 3 اکتاو وسعت معمول کمانچه است، و نت نویسی در آن با کلید سل خط دوم حامل صورت گرفته و یک پرده بالاتر از ساز های مضرابی نت نویسی می شود. اجزای سازنده کمانچه در زیر آمده است:

• گوشی ها
• پایه
• دسته
• سرپنجه
• خرک
• شیطانک
• سیم گیر
• کاسه طنینی
• پوست

قیچک

یکی دیگر از سازهای اصیل ایرانی قیچک است که جزو سازهای آرشه ای یا زخمه ای می باشد؛ همچنین در تهیه آن از چوب، فلز و پوست استفاده شده است. روش نواختن این ساز همانند کمانچه است. طول قیچک تقریبا 56 سانتی متر می باشد، و کوک سیم های سوم و چهارم قیچک در مقام های مختلف متغیر است و کوک سیم های قیچک معمولی به شکل پنجم های پایین رونده است. حدودا 2 اکتاو وسعت صوتی آن بوده و به علت عدم داشتن دستان بندی، قابلیت اجرا در همه فواصل موسیقی ایرانی را داراست. نت نویسی قیچک آلتو و معمولی به وسیله کلید سل خط دوم و قیچک باز با کلید فا خط چهارم می باشد. اجزای تشکیل دهنده ساز قیچک عبارت اند از:

• دسته
• پوست
• گوشی ها
• کاسه
• سرپنجه
• سیم گیر
• شیطانک
• خرک

ساز قانون

ساز قانون نیز جزو آن دسته از سازهای سنتی ایرانی می باشد که به شکل ذوزنقه ای قائم الزاویه است؛ قانون نیز از پوست، استخوان، چوب، فلز و زه ساخته شده است. روش نواختن این ساز به شکلی است که ضلع بزرگ آن روی میز یا پای نوازنده و به سمت خودش قرار دارد، و بوسیله مضراب با دو انگشت سبابه دست چپ و دست راست نواخته می شود. معمولا شامل ابریشم روکش دار یا نایلون و 82 وتر از جنس زه می باشد که در بخش بم، از وترهای فلزی روکش دار استفاده می شود و بیشتر آن ها در قسمت بم، تکی و یا دوتایی، در گروه های سه تایی بصورت یک صدا کوک می شوند.

صدای قانون در ایران تقریبا سه اکتاو و نیم وسعت دارد و نت نویسی آن روی دو حامل انجام می شود. برای حدودا یک اکتاو از صدا های بم با کلید فا خط چهارم و بقیه با کلید سل خط دوم صورت می پذیرد. ساز قانون تشکیل شده است از اجزای زیر می باشد:

• پوست
• گوشی ها
• سیم گیر
• پل
• سوتی
• پرده گردان
• کلید کوک
• خرک
• صفه رو
• شیطانک

دف، دایره و دایره زنگی سازهای سنتی ایرانی

یکی از ساز های کوبه ای ایرانی دف نام دارد، که با استفاده از پوست، چوب، فلز ساخته می شود. شکل آن مانند دایره است و تقریبا دهانه ای به قطر 60 سانتی متر دارد. همچنین حلقه های فلزی در طول جداره ی داخلی دف، با فاصله های معین قرار داده شده اند. دایره نیز نوع مجلسی و کوچک شده دف می باشد. دایره زنگی نیز ساز دایره ای شکل است، که دارای یک کمانه ی چوبی می باشد؛ در امتداد جدار کمانه، در فاصله های نزدیک به هم، شکاف هایی به وجود آمده است که درون آن ها سنج های کوچک مضاعفی، قرار دارند. این ساز ها تشکیل شده از موارد زیر هستند:

• شستی
• حلقه ها
• گل میخ
• کمانه
• پوست

رباب

رباب زیر مجموعه ساز های زهی مقید می باشد، که از پوست، نخ نایلون یا زه و چوب در تولید آن استفاده شده است. این ساز از قدیمی ترین سازهای اصیل ایران است، که در نقش ها و ادبیات، نشانه هایی از آن به دیده می شود. در اغلب مناطق آن را همانند تار و با مضراب می نوازند، اما در مناطقی دیگر آن را مثل کمانچه و با آرشه می نوازند.

رباب شامل 6 وتر اصلی است، که بصورت دو به دو و یکنوا کوک می شوند. وسعت عادی صدای این ساز تقریبا یک اکتاو و نیم می باشد و کلید نت نویسی آن بدلیل آسودگی، کلید سل خط دوم معرفی شده است؛ اما به خاطر اینکه صدای واقعی یک اکتاو بم تر از آن است، پیشنهاد می شود کلید فا خط چهارم مورد استفاده قرار گیرد. بخش های تشکیل دهنده ساز رباب عبارت اند از:

• پوست
• دسته
• سینه
• خرک
• دستان ها
• سرپنجه
• گوشی ها
• شیطانک
• سیم گیر
• کاسه طنینی

تمبک

تمبک یا تنبک از مشهورترین سازهای موسیقی ایرانی می باشد؛ گفتنی است تمبک را به نام ضرب هم می شناسند و همچنین جزو ساز های کوبه ای می باشد. این ساز با استفاده از چوب درخت افرا، گردو و توت، به شکل یک تکه در دو بخش تنه بزرگ تر و نفیر باریک تر در اندازه های مختلف ساخته می شود. عموما تمبک های تک نوازی در سایز کوچک و تمبک های ارکستر در سایز بزرگ تر می باشند. روی حامل سه خطی نت نویسی تمبک، بطوری که ناحیه مرکزی پوست روی خط اول، ناحیه میانی روی خط دوم و ناحیه کناری روی خط سوم نشان گذاری شده و یا گاهی با حامل هایی، با خط های مختلف صورت می گیرد. اجزای سازنده تنبک در زیر آمده است:

• تنه
• نفیر دهانه ی کوچک
• دهانه بزرگ

موسیقی نواحی مختلف در ایران

سرزمین ما به دلیل وجود قوم و قشر های متفاوت و چند فرهنگی، سازها و موسیقی های مختلفی دارد. موسیقی ترکی، کردی، خراسانی، لری، شمالی، بختیاری، جنوبی و... جزو موسیقی ایرانی به شمار می روند. قسمت هایی از الگوبرداری های تاثیرگذار از موسیقی اصیل ایرانی را می توان در موسیقی سنتی جهان پیدا کرد؛ این اتفاق باعث شده است که بزرگان موسیقی سنتی ایرانی همیشه با اشتیاق، رنگ های زیبایی را به بافت موسیقی خود اضافه کنند و بیش از پیش مقام آن را بالا ببرند.

موسیقی سنتی ایرانی

متاسفانه امروزه شکل واقعی‌ موسیقی‌ اصیل ایرانی‌ از یاد ها رفته است، اما می توان گفت هنوز موسیقیدان های باانگیزه وجود دارند که‌ به‌ فرهنگ چند هزارساله و پیشینه هویتی‌ خود سخت پایبند اند و آنچنان که موسیقی سنتی ایرانی لایق آن است، سازهای اصیل ایرانی را می نوازند. نکته مهم در موسیقی‌ اصیل‌ ایرانی این‌ است‌ که‌ بر اساس‌ نظام‌ دستگاه ها، آوازها و گوشه ها قوام‌ آمده‌ است‌؛ اما در موسیقی‌ غربی‌ نظام‌ گام‌ و تونالیته‌ دنبال‌ می شود. موسیقی‌ ایرانی‌ دارای‌ پنج‌ آواز و هفت‌ دستگاه‌ است‌، که‌ هر کدام از این‌ هفت‌ دستگاه‌ گامی‌ اختصاصی دارند. استفاده از (گام‌) که‌ از موسیقی‌ غربی‌ گرفته شده، به‌ این‌ دلیل‌ است که در این‌ تشابه صوری‌، اختلاف باطنی‌ این‌ دو نوع‌ موسیقی‌ یافت شود.

آشنایی با سازهای اصیل ایرانی

• ارغنون
• باغلاما
• بم تار
• بیشه
• تنبور
• تنبیک
• توتک
• جلاجل
• جلجل
• چغانه
• چنگ
• چوگور
• خبتر
• دایره
• دهل
• دنبره
• دوتار
• رود
• زنگل
• ستا
• سرنای
• سلانه
• سه رود
• شارشک
• شاه نای
• شمشال
• شهرود
• شوشک
• شیپور
• شیشاک
• شیشم
• غچک
• غژک
• غناده
• کلی
• کمانه
• کنگر
• گچک
• مراژ
• مهری
• موسیقار
• موسیه
• نای مشک
• نایچ
• نایلوس

چکیده

سازهای ایرانی جزو باستانی ترین سازهای جهان هستند. سرزمین ایران به دلیل داشتن مرزهای وسیع در تاریخ خود، و رسم و رسومات متفاوت، سازهای متنوعی را در هنر موسیقی خود جای داده است. در این مطلب سعی شده است تا شما عزیزان و دوست داران به موسیقی، با سازهای اصیل ایرانی آشنا شوید و از نحوه نواختن آن ها اطلاعات مفیدی را بدست آورید. امید است سازهای کهن ایرانی در موسیقی امروزی، نقش بیشتری را به خود اختصاص دهند تا صدای دلنشین آن ها نسل به نسل به گوش ها برسد.

در صورت تمایل می توانید نظرات، پیشنهادات و انتقادات خود را با ما در میان بگذارید.