ساز کمانچه چیست؟ چرا جایگاهش در فرهنگ ایران مهم است؟+ آشنایی و تاریخچه

کمانچه، سازی اصیل و سنتی و با قدمتی در فرهنگ و تاریخ ایران است. ساز کمانچه که از ساز های ملی موسیقی ایران است، در دسته ساز های زهی کمانه ای قرار می گیرد. ساز کمانچه در خاوردور و خاورمیانه، و به علت گستره زیاد و ظریفی صدا به طور معمول نواخته می شود.

نوازندگان این ساز می توانند با استفاده از مهارت های خود، صدایی بسیار لذت بخش و گوش نواز تولید کنند. ساز کمانچه شباهت هایی به ساز رباب و قیچک دارد. این شباهت ها شامل ساختار و نحوه نواختن این ساز ها به یکدیگر است. به طوری که در کتاب سرگذشت موسیقی ایران اثر روح الله خالقی، کمانچه تکامل یافته ساز رباب خطاب شده است.

علل اهمیت ساز کمانچه

این ساز  جایگاه ویژه ای دارد زیرا:

1.      اصالت دارد.

2.      قدمت دارد.

3.      کاربرد های فراوانی در موسیقی مقامی و دستگاهی ایران دارد.

4.      از جمله آثار ثبت شده در میراث نامملوس ایران در سازمان یونسکو است.

5.      مهم ترین ساز ایرانی بعد از سه تار است.

ساز کمانچه در تاریخ

برخی از محققین حوزه موسیقی بر این باورند که ساز هندی "راونا استرون" (ساز زهی که با آرشه یا کمان نواخته می شود.) مادر تمام ساز های زهی کمانی است. پروفسور آلبرلاوینیاک در کتاب موسیقی و موسیقی دان ها، از ساز راونا استرون به عنوان قدیمی ترین ساز آرشه ای یاد کرده است. ساز راونا استرون در دوران پادشاه سیلان راوانا در حدود 5 هزار سال قبل از میلاد مسیح، اختراع شده است.

در کتاب موسیقی الکبیر اثر ابونصر فارابی، به ساز کمانچه با نام عربی آن، در ایران اشاره کرده است. در عصر قاجاریه و صفویه، کمانچه از ساز های اصلی موسیقی ایران بوده است.

از دوره تیموری پارچه ای ابریشمی به جا مانده که بر روی آن مجلس عیشی نقاشی شده که در آن بانویی در حال نواختن کمانچه می باشد. در نقاشی های عمارت هشت بهشت از صفوی نیز اثراتی از نواختن کمانچه به جا مانده است. نگارگری های بسیاری نیز از دوره قاجار از نواختن ساز کمانچه به جا مانده است که اصالت این ساز را بیش از پیش تایید می کند.

ساز کمانچه جلوه گر موسیقی سنتی ایرانی

این ساز زهی کمانی اقسام مختلفی دارد و از چوب درختان افرا، توت و گردو ساخته می شود. این ساز با حرکات انگشتان نوازنده بر روی ساز و رقص رفت و برگشتی کمان صدای زیبایی را می آفریند. با اینکه کمانچه نسبت به دهه های گذشته تکامل یافته اما نظر کارشناسان و فعالان موسیقی نسبت به کمانچه چندان مثبت نیست. برخی کارشناسان نیز معتقدند که ساز کمانچه در مقطعی از ساز ویولن تاثیر پذیرفت و پس از مدتی انزوا در صنعت موسیقی، دوباره جن گرفته است. دلیل مورد توجه بودن ساز کمانچه، گستره صوتی خاص و حدود و امکانات گسترده است. با آمدن ساز ویولن به ایران و خاورمیانه استفاده از کمانچه کمرنگ تر شده است. با ثبت جهانی کمانچه در آذر 1396، امید است که به این ساز اصیل ایرانی بیش از پیش به آن ارزش داده شود و شناخت و آموزش ساز کمانچه بیشتر شود.

کمانچه در شهر ها و محلات گوناگون

معمولا ساز شهری، سازی است که در موسیقی دستگاهی و ساز محلی سازی است که در موسیقی نواحی و محلی استفاده می شود. برخی ساز ها مثل کمانچه و رباب در کنار استفاده در موسیقی ملی و موسیقی دستگاهی، انواع محلی هم دارند.

کمانچه‌ محلی در مناطقی مانند شمال خراسان، طالقان، گیلان، دامغان، گلستان (مناطق ترکمن و کتول)، شرق مازندران، کرمانشاه، چهار محال و بختیاری، لرستان، آذربایجان شرقی و غربی، و فارس مرسوم است. کمانچه های محلی را با نام هایی مثل تال، کمانچا، کمونچه، کمان، قیجاق و موکش نیز شناخته می شوند.

کمانچه‌های محلی با شهری در شکل و ساختمان کاسه طنین تفاوت دارند به طوری که برخی از آن ها کاسه‌ پشت باز و پشت بسته هستند.

کمانچه های کاسه پشت باز، صدای شفاف، شدید و تیز دارند؛ این نوع کمانچه در لرستان، کرمانشاه، چهارمحال و بختیاری، منطقه‌ کتول و دامغان مرسوم است. کاسه های پشت بسته نسبت به پشت باز صدایی گرفته تر، نرم تر و تو دماغی تر دارند که در شمال خراسان، منطقه‌ ترکمن نشین استان گلستان، شرق مازندران، طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و فارس بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند.

اجزای کمانچه

به‌طور کلی در ساخت کمانچه از فلز، استخوان، پوست و چوب استفاده می شود. طول آن از پایه فلزی خود تا قسمت بالایی سر پنجه یا صُراطی حدود 75 تا 80 سانتی‌متر است.

1.     کاسه طنینی

 کاسه طنیی تقریبا کروی و تو خالی است. پوست در سطح بالایی کاسه که دهانه ای وجود دارد، روی کاسه کشیده می‌شود و خرک بر روی آن قرار می‌گیرد.

کاسه طنینی بخش اصلی ساختمان ساز کمانچه است. گاهی در مناطق مختلف قطر و حتی جنس چوب و شکل کاسه تغییر می کند. قطر کاسه طنینی در اکثر ساز ها 20 سانتی متر است.

کاسه کروی یک تکه:

کاسه یک تکه از چوب‌های مختلف، معمولا از چوب گردو تراشیده می سازند. وزن این نوع کاسه از کاسه ترکه ای بیشتر است و چرخش کمانچه کمی مشکل است و نوای خوشایندی ندارد.

کاسه کروی ترکه ای:

کاسه کمانچه ترکه‌ای، از به هم چسباندن ترکه هایی که با قالب خم شده‌اند، می‌سازند. ضخامت کم و سبکی کاسه باعث ایجاد سهولت در چرخیدن کمانچه می شود.

کاسه‌های مخروطی:

کاسه های پشت باز به شکل مخروط ناقص هستند. استفاده از این نوع کمانچه ها در قسمت های غربی ایران از جمله لرستان مرسوم است. این کمانچه ها صدای قدرتمند تر و شفاف تری دارند. کاسه ی سبک تر نوع مخروطی اجازه چرخش سریع تر را هنگام اجرا به نوازنده می دهد که از این رو نواختن این نوع آسان تر است. کاسه های مخروطی اغلب یک تکه هستند و از چوب توت ساخته می شوند. کمانچه های پشت باز اکثرا سه سیم دارند اما کمانچه های پشت باز چهار سیمی نیز می شوند.

 

2.     پوست

پوست بر روی دهانه کاسه کمانچه قرار می گیرد. این پوست از شکم آهو، بز، بره، گاو، ماهی و ... درست می شود.

3.     خرک

خرک روی پوست متصل می شود. خرک را کمی کج به پوست متصل می کنند تا طول سیم چهارم، بیشتر از سیم اول باشد. روی خرک شیار هایی وجود دارد که وظیفه حفظ فاصله و نظم سیم ها را نسبت به یکدیگر دارند.

4.     دسته

دسته لوله ای توپر و چوبی با طولی حدود 25 تا 31 سانتی‌متر است. دسته کمانچه های مختلف تقریبا یک شکل هستند و مثل کاسه انواع مختلفی ندارند. دسته هایی که دستان بند ندارند از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل می شوند. جنس دسته از چوب گردو است. قطر دسته در قسمت شیطانک ۳۷ میلی متر و در محل اتصال به کاسه ۳۱ میلی متر است.

5.     سرپنجه

سرپنجه در بالای دسته قرار دارد و از جنس چوب است. قسمت رویی سرپنجه تو خالی است و در دو طرفش گوش ها متصل می شوند. صراطی هم در بالای سرپنجه قرار می گیرد و به طول کلی ساز اضافه می کند.

6.     گوشی ها

دو طرف سرپنچه چهار گوشی به شکل زوج قرار دارند که هر کدام یک سیم به طور جداگانه می کشد. با چرخاندن این گوشی ها نوازنده به راحتی می تواند ساز را کوک کند.

7.     شیطانک

شیطانک بین سرپنجه و دسته قرار دارد. معمولا شیطانک از جنس چوب یا استخوان است. شیطانک سیم ها را از روی شیار های کم عمقش عبور می دهد و به گوشی ها می رساند.

8.     سیم گیر

قطعه کوچکی از جنس فلز یا چوب که به انتهای بدنه کاسه نصب می شود و یک سر از سیم ها به آن متصل می گردد.

9.     پایه:

میله ای باریک و متحرک به طول 10 سانتی‌متر است که یک سر آن به انتهای کاسه وصل است. انتهای پایه دارای زائده پهنی است که روی زمین یا بر روی پا قرار می گیرد.

10. آرشه (کمانه)

آرشه میله ای چوبی با کمی منحنی است که به دو سر آن دسته ای از موی دم اسب متصل شده است. برخلاف ساز های دیگر موی کمانه کشیده نیست و نوازنده با کمک انگشت های دست راست هنگام نوازندگی موی کمانه را به میزان کشیدگی مطلوب می رساند. طول آرشه یا کمان در حدود 60 سانتی متر است.

11. سیم

کمانچه در ابتدا دارای سه سیم بود. اما بعد از ورود ویولن به ایران، به تبعیت از ویولن کمانچه را نیز چهار تار کردند.

نوای کمانچه

نوای کمانچه بهعوامل زیادی بستگی دارد از جمله جنس چوب، ضخامت نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه کاسه، نوع تراش سطح کاسه، نوع پوست، ضخامت پوست، جنس خرک، محل خرک، اندازه خرک، شیطانک، سیم و زاویه اتصال دسته به کاسه.

فیزیک ساز

در سیر زمان ظاهر و فیزیک ساز کمانچه دست خوش تغییراتی شده است. بهبود و تغییر در نوا علت اصلی برخی از این تغییرات بوده است. از این تغییرات مهم می توان بلندتر شدن دسته، کوتاه شدن پایه‌ساز، ثابت شدن دسته روی کاسه، تغییر اندازه دهانه ساز و نازک‌تر شدن اشاره کرد.

اساتید نواختن و آموزش کمانچه

کیهان کلهر، اردشیر کامکار، سعید فرج پوری، علی اکبر شکارچی، فرج علی پور، داوود گنجه ای، علیرضا حسین خانی، پیرولی کریمی، همتعلی سالم، مجتبی میرزاده، درویش رضامنظمی، هادی منتظری، محمد باجلاوند از نوازندگان و اساتید بزرگ کمانچه هستند. از سازندگان شاخص کمانچه نیز می توان از ابراهیم قنبری‌ و مهر قدرت الله کردی یاد کرد.

 

نکات مهم هنگام خرید کمانچه

اگر قصد خرید ساز کمانچه را دارید، به موارد زیر دقت داشته باشد:

کمانچه از چوب توت و گردو ساخته می‌شود، بهترین نوع چوب برای کمانچه چوب توت است. خشکی و سن چوب در میزان نواسازی کمانچه موثر خواهد بود.

سطح بیرونی کمانچه باید صاف و یکنواخت باشد و اتصالات قسمت های مختلف ساز بی عیب باشد.

تراش یکنواخت در هر دو مدل یک تکه و ترکه ای کمانچه، بسیار مهم است. هیچ اثر و نشانی از اتصالات اضافی و نامرغوب در سطح ساز نباید مشاهده شود. صافی و یکنواختی کاسه‌ ساز به معنی تراش درست است.

سخن آخر

ساز های اصیل ایرانی در کنار ایجاد نواهایی دلچسب و دلنشین، جزوی از فرهنگ ایران هستند. از این رو تداوم این ساز در نسل ها از اهمیت ویژه ای در پاسبانی از فرهنگ این مرز و بوم دارد.

اگر دستی در هنر موسیقی دارید و کمانچه نواخته اید، تجارب خود را از نواختن کمانچه با ما در میان بگذارید.