ساز ایرانی سه تار چیست؟ + آشنایی با تاریخچه و اجزای ساز سه تار

سه تار ساز نواختن در تنهایی است. سه تار باعث ایجاد ارتباطی خاص بین نوازنده، ساز و شنونده به لطف چثه کوچک، نوایی دلنشین و ظرافت نوای آن می شود. ساز سه تار نسبت به ساز های دیگر وسعت صدای کمی دارد اما با این حال باعث ایجاد احساسی می شود که علاقه مندان به موسیقی اصیل ایرانی، در صدد یادگیری نواختن این ساز باشند.

 

 

 سه تار در دسته ساز های زهی مضرابی جای می‌گیرد. سه تار هم به صورت گروهی با ساز های دیگر و هم برای خود و تنهایی خود نواخته می شود.

تاریخچه سه تار

قدیمی ‌ترین نمونه‌ های باقی‌مانده از سه تار متعلق به 400 سال قبل است. سه‌ تار را می توان از خانواده ساز تنبور دانست. امروزه سه تار از نظر نواختن، شکل و تکنیک های نوازندگی به تار بسیار نزدیک است. سه تار در گذشته سه تار داشته اما اکنون چهار تار دارد. تار سوم و چهارم سه تار نزدیک به هم هستند  و هم زمان نواخته می‌شوند. مجموعه این دو تار "بم" نامیده می شود. دو و نیم قرن پی مشتاق علیشاه تار چهارم را به این ساز اضافه کرد. درست است که ساختار ساز با نام آن تناقض دارد اما با گذشت زمان الزام افزایش یک تار دیگر به این ساز را درک شده و سه تار های امروزی دارای چهار تار شدند. این تار از نظر تاریخ چهارمین تار ولی در ترتیب تار ‌ها از پایین به بالا تار سوم است. تار سوم به نام "تار مشتاق" معروف است. در سال 1306 با گرفتن پروانه صدای این ساز برای اولین بار ضبط شد.

 

 سه تار یک ساز ملی است، نه قومیتی. سه تار به فرهنگ کشور ایران تعلق دارد. گفته می ‌شود که در قدیم، سه ‌تار بیشتر در میان اشراف زادگان، شاهان و شاهزادگان خواهان داشت اما با تلاش های میزرا عبدالله فراهانی، از اساتید برجسته موسیقی ایرانی، شروع آموزش این ساز در کلاس های درس، به تدریج سه تار را به سازی متداول برای مردم تبدیل کرد.

چگونگی نواختن سه تار

 سه تار جزوی از خانواده ساز تنبور است ولی همانطور که پیش تر هم اشاره شد امروزه به ساز تار نزدیکی بیشتری دارد؛ همین امر سبب آشنایی اکثر نوازندگان ساز تار با سه تار شده است. سه‌ تار در حالت نشسته، افقی بر روی ران پا قرار می گیرد و نوازنده دسته آن در طرف چپ و کاسه آن در طرف راست قرار می دهد.

 

ساختمان سه تار

 ساز سه ‌تار به دو بخش اصلی کاسه و دسته بخش بندی می شود. کاسه طنینی، صفحه، خرک، دسته، پرده، شیطانک، سرپنجه، تار گیر، تار ها و گوشی اجزای ساز سه تار هستند.

کاسه طنینی

 ساختمان کاسه سه ‌تار شبیه به کاسه ساز عود یا ساز تنبور است. کاسه سه تار نسبت به کاسه ساز تنبور کوچک‌ تر است و به گلابی شکل است. کاسه طنینی سه ‌تار طولی بین ۲۶ تا۳۰ سانتی‌متر و پهنایی (به نسبت طول) بین ۱۲ الی ۱۶ سانتی‌متر دارد. کاسه طنینی معمولا عمقی در حدود 13سانتی متر دارد. جنس چوب توت یا گردو برای ساخت کاسه طنینی استفاده می شود. کاسه طنینی ممکن است از تراش یک تکه یا تکه های جداگانه چوب ساخته شده باشد.

 

صفحه

 تخته ای نازک روی کاسه طنینی سه تار را پوشانده شده است، که به آن صفحه گفته می‌شود. صفحه دارای سوراخ‌ هایی دارد که به منظور خروج نوای ساز تعبیه شده اند.

خرک

 خرک قطعه‌ ای متحرک است که روی صفحه قرار دارد و از انتهای کاسه سه انگشت فاصله دارد. عرض خرک سه تار 5 تا 6 سانتی متر است. ارتفاع خرک کمتر از 1 سانتی متر است. جنس خرک سه تار چوبی است. خرک به ‌راحتی از ساز جدا می شود.

 

دسته

 دسته چوب تو پر است که حدود 44 سانتی متر طول و قطری ۳ سانتی ‌متری دارد. قسمتی که گوشی های ساز در آن قرار می گیرند، ۱۲ سانتی متر است.

پرده ها

 پرده ها نخ های باریکی از جنس روده حیوانات یا ابریشم هستند که به دسته به صورت سه لا و چهار لا بسته می شوند. این پرده ها تقسیم بندی فواصل موسیقایی را انجام می دهند. تعداد پرده ها ۲۶ عدد است. یکی از پرده ها قبل از شیطانک قرار می گیرد. فاصله این پرده با شیطانک در صدای سه تار تاثیرگذار است.

شیطانک

 شیطانک بین دسته و پنچه ساز قرار دارد. شیطانک از جنس استخوان یا پلاستیک است. وظیفه شیطانک در هدایت و تقسیم بندی تار ها در قسمت بالای دسته است.

سرپنجه

 در ابتدای طول دسته سه تار سرپنجه قرار دارد. جنس سر پنجه چوب است و 4 گوشی در دو طرف آن قرار گرفته اند.

گوشی

 یک طرف تار ها به سیم گیر در پایین کاسه و از طرف دیگر به گوشی ها در انتهای دسته ساز بسته می شوند. کوک کردن ساز با چرخاندن گوشی ها صورت می گیرد.

 

سیم گیر

 سیم گیر در آخر کاسه قرار دارد. وظیفه سیم گیر نگهداری تار ها است. در گذشته تار‌گیر بیشتر از جنس استخوان ساخته می شد، اما امروزه نوع چوبی آن فراگیر تر است.

 

تعداد و جنس تار ها

ساز سه تار، 4 تار فلزی با ضخامت های مختلف دارد که تار چهارم را مشتاق علیشاه به آن اضافه کرده است، به همین دلیل این تار را "تار مشتاق" نام گذاری کرده اند. تار یکم یا تار سفید از جنس فولاد، تار دوم یا تار زرد از جنس برنز، تار سوم یا تار مشتاق یا زنگ از جنس فولاد  و هم اندازه تار یکم است. تار چهارم سه تار زرد رنگ است و از دیگر تار ها قطور تر است.

نوای سه تار

 سه تار دارای نوایی مخملی و ظریف است. نوای سه تار مستقیماً با روان نوازنده ارتباط می گیرد، سه تار اغلب رفیق اوقات تنهایی است؛ این ویژگی سه تار به علت طرز نواختن آن است.

 اغلب شنوندگان، بر این باورند که سه تار نوای غمگینی دارد، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایران برای توسعه موسیقی مدرن و نو با تلاش های فراوان آثاری آفریده اند که با حال و هوای دو دهه پیش از این ساز تفاوت زیادی دارد.

نوازندگان برجسته سه تار

از استادان به نام، می توان به استادانی چون:

-          میرزا عبدالله

-          درویش خان

-          ابوالحسن صبا

-          احمد عبادی

-          نور علی برومند

-          یوسف فروتن

-          سعید هرمزی

-          داریوش صفوت

-          جلال ذوالفنون

-          محمدرضا لطفی

-          حسین علیزاده

-          داریوش پیرنیاکان

-          عطا جنگوک

-          داریوش طلایی

-          کیوان ساکت

-          مسعود شعاری

-          حمید متبسم

-          کیهان کلهر

-          محمد فیروزی

-          کیا طبسیان

-          امیرحسین پورجوادی

-          قشنگ کامکار

اشاره کرد.

 موسیقی و آلات موسیقی جزئی از تاریخ، فرهنگ و هوِّیت هر ملت اند. انتقال این هویت همیشه باید در جریان باشد تا به حفظ فرهنگ یک تمدن کمک کند.

 شما چه چیزهایی از این ساز اصیل ایرانی می دانید که می توانید با ما به اشتراک بگذارید؟