ساز کنتراباس چیست؟

ساز کنتراباس/contrabass که به آن دوبل باس هم میگویند، یکی از بزرگ ترین و با قدمت ترین سازهای زهی آرشه ای جهان است که به دلیل صدای بم و زیبایی که دارد، در موسیقی کلاسیک غربی در دستهٔ سازهای زهی، نقش مهمی را در ارکستر ایفا می کند.  این ساز نه تنها در موسیقی کلاسیک غربی، بلکه در دیگر سبک های موسیقی مانند جاز، بلوز و راک اند رول کاربرد دارد.

ساز کنتراباس یا دوبل باس در طبقه بندی سازهای کوردوفون، لوت دسته دار، ساز زهی و از خانواده ویولن (ویولن، ویولا، ویولنسل) قرار می گیرد.

علت نامگذاری کنتراباس

نام کنتراباس در ایتالیایی برای سازهایی به کار برده می شود که یک پرده زیر بخش باس (ویولن سل یا چلو) می نواختند. به همین دلیل به آن دوبل باس (double bass)، باس زهی، ویول باس، فیدل باس یا بول فیدل (bull fiddle) میگویند.

امروزه این ساز در سه طرح اصلی ساخته می شود، یکی شباهت بسیاری به خانواده ویولن دارد، یکی به خانواده ویول و دیگری به خانواده ای از گیتارها به نام بوستو (Busetto)، که البته نسبت به دو مورد دیگر تولید کمتری دارد.

تاریخچه ساز کنتراباس

از کنتراباس به عنوان آخرین ساز مدرن خانوادهٔ ساز اصیل و قدیمی ویولا دا گامبا نام برده می شود؛ این خانواده ساز که متعلق به قرن پانزدهم میلادی است و اصلیتی اروپایی دارد، یکی از محبوب ترین سازهای دوره رنسانس به شمار میرود. با این حال، این مسئله که آیا کنتراباس مستقیماً از خانوادهٔ ویولا دا گامبا است یا خیر، به طور قطع مشخص نشده است.

«پال برن»، یکی از چهره های سرشناس قرن نوزدهم بر این باور است که کنتراباس به عنوان یک بیس حقیقی در خانوادهٔ ویولون ریشه دارد و تنها از نظر ظاهری با ویولا دا گامبا تشابه دارد و از نظر ساختمان و ویژگی های تکنیکی کاملا مشابه ساز ویولن است.
پس میتوان گفت که این ساز یک عضو بیس از خانواده ویولن می باشد.

نحوه کوک کردن کنتراباس

همانطور که گفته شد یک دوبل باس معمولا به صورت E-A-D-G کوک می شود. در این کوک نت (می)، فرکانسی معادل بم ترین نت (می) روی پیانو یعنی چیزی در حدود ۴۱ هرتز را دارد. در این حالت، نت سل (G) آن معادل نت سلی است که در اکتاو دوم زیر نت دو پیانو قرار دارد. نت های این ساز را بر اساس کلید (فا) خط چهارم می نویسند و صدای آن همواره یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است.

نحوه ی کوک سیم های ساز کنتراباس به این ترتیب است:

سیم اول نت (سل)

سیم دوم نت (ر)

سیم سوم نت (ا)

سیم چهارم نت (می)

برخی از نوازندگان با توجه به قطعه ای که میخواهند اجرا کنند، ممکن است کوک ساز خود را تغییر دهند. این مورد استثنا هنگامی رخ می دهد که نوازنده بخواهد به صورت سولو هنرنمایی کند. تحت این شرایط با وجود اینکه کشش سیم ها بیشتر و نوازندگی سخت تر می شود، اما نوازنده امکان اجرای نت های زیرتر را خواهد داشت.

کوک متداول دیگری نیزوجود دارد که در آن با استفاده از فاصله های پنجم ساز را به صورت C-G-D-A کوک می کنند. این کوک بیشتر محبوب نوازندگان Jazz است، چرا که تحت این شرایط آنها به راحتی می توانند فاصله های نهم و دهم که کاربرد زیادی در Jazz دارند، را بنوازند.

ساختار ساز کنتراباس

سر دسته ساز کنتراباس

سردسته ساز کنتراباس به شکل حلزونی (مارپیچ) و جعبه گوشی با مکانیزم کوک و چهار گوشی در قسمت عقب ساز است.

دسته ساز کنتراباس

دسته ساز کنتراباس از جنس چوب افرا ساخته شده و همچنین برای صفحه انگشت گذاری بدون پرده، از ابونیت استفاده می شود.

بدنه ساز کنتراباس

بدنه این ساز جعبه ای شکل و طولی تقریبا معادل 100 تا 140 سانتی متر دارد، که برای سازهای ارکسترال اندازه 115 سانتی متری آن متداول است و کاربرد بیشتری دارد. این ساز در ارکستر نه تنها برای ایجاد نیرو و سنگینی بیشتر در بخش باس مورد استفاده قرار می گیرد، بلکه ریتم اصلی نیز به وسیله کنتراباس فراهم می شود.
به صورت کلی به ندرت میتوان سولونوازی هایی از این ساز مشاهده کرد، زیرا قدرت آکوستیکی لازم برای پخش مناسب صدا در سالن های بزرگ اجرا را ندارد.

سیم ها در ساز کنتراباس

پیش از قرن نوزدهم میلادی، برخلاف سازهای معمول خانوادهٔ ویولا دا گامبا که پنج یا شش سیمه، یا سازهای خانوادهٔ ویولون که چهار سیمه بودند، بسیاری از کنتراباس ها سه سیم داشتند. اما از قرن نوزدهم به بعد، استاندارد چهار سیم برای این ساز به رسمیت شناخته شد. ساز کنتراباس امروزی اکثرا دارای 4 سیم است اما نمونه های 5 سیمه از آن هم وجود دارد.

کنتراباس های پنج سیمه این قابلیت را دارند تا 4 نت بم تر از کنتراباس های چهار سیمه اجرا کنند. سیم های ساز کنتراباس برخلاف سیم های ویولن کوک می شوند و اولین سیم این ساز زیرترین کوک را دارد.

طول سیم‌های ساز کنتراباس، بین 95 تا 115 سانتی متر می باشد.

آرشه ساز کنتراباس

طول آرشه های ساز کنتراباس حدود 68 تا 70 سانتی متر است. دسته یا کمان آرشه از چوب پرنامبوکو (Pernambuco)، رأس، پاشنه قابل تنظیم (از جنس صدف مروارید) تا حدودی سنگین تر و کوتاه تر از آرشه ویولنسل می باشد.

نوازندگان برای نواختن کنتراباس، دو مدل آرشه به کار می برند:

• آرشهٔ آلمانی (همانند آرشه ویول)
• آرشهٔ فرانسوی (همانند آرشه ویولن)

از نظر ساختار، در آرشهٔ فرانسوی فاصلهٔ بین فراگ آرشه و چوب کمتر از آرشهٔ آلمانی است.

آرشهٔ فرانسوی شبیه به آرشهٔ سازهای زهی دیگر می باشد.

هر کدام از این آرشه ها تکنیک های خاصی برای نواختن دارند که با دیگری متفاوت است.

نحوه نواختن ساز کنتراباس

این ساز به دو روش کشیدن آرشه، و استفاده از یک تکنیک خاص زخمه زنی که به آن پیتزیکاتو می گویند، نواخته می شود. پیتزیکاتو یا سُرش زخمه ای، نوعی تکنیک خاص برای زخمه زدن در سازهای زهی آرشه ای است. در این روش نوازنده دست چپ و راست خود را به طور هم زمان روی دسته ساز حرکت می دهد و با سرانیدن انگشتان خود به سمت بالا و پایین روی سیم ها هم ضربه می زند.

نوازندگان معروف کنتراباس

لودویک ون بتهون (Ludwiq van Beethoven) و پس از آن سایر آهنگسازان، اهمیت زیادی برای استفاده از دوبل باس در ارکستر سمفونی قائل شدند.

دومنیکو دراگونتی (Domenico Dragonetti) و رهبر ارکستر سرجی کوسویتزکی (Serge Koussevitzky) هر دو نوازندگان ماهر کنتراباس بودند که برای ارکسترهای بسیاری با این ساز آهنگسازی نمودند.

از نوازندگان معاصر و مشهور کنتراباس، می توان به رنو گارسیا فون از موسیقیدانان فرانسوی اشاره نمود.