ساز تنبور، تمبور یا در مواردی تنبوره، یکی از دیرینه ترین سازهای زهی زخمه ای ایران است که جنبه ی عرفانی و مقامی دارد. تبور نخستین ساز دسته ای بلند به همراه کاسه بوده است. جنس کاسه گلابی شکل آن از چوب درخت توت و دسته اش از چوب درخت گردو می باشد. تنبور از خانواده دوتار بوده و اندکی بزرگتر از سه تار می باشد. از نظر ساختمانی، ساز تنبور با سازهایی مانند دوتار، شورانگیز، باقلاما، چگور، قوپوز و سه تار در یک خانواده قرار گرفته و ساختار مشابهی به آن ها دارد.
دایرة المعارف سازشناسی گراو، قدمت این ساز را 5 الی 6 هزار سال درنظر گرفته و باستان شناسان با استناد بر مجسمه های سنگی و آثار باستانی به جای مانده در حوالی مقبره دانیال نبی (ع) واقع در شوش و تپه های بنی یونس در حوالی شهر موصل، قدمت این ساز را حدود ۱۵۰۰ الی ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد تخمین زده اند.
پس از گوران، این مناطق که شامل شهرستان کرمانشاه، کنگاور، کوهدشت و نورآباد و منطقه دلفان و قسمتهایی از لرستان میباشد، از کهن ترین مراکز رواج مقام های تنبورند.
تُرک های پیرو آیین اهل حق (یارسان) در مناطق ترک نشین آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی، قزوین، زنجان و... سومین گروه هستند که مقامات تنبور بین آن ها متداول است. این گروه به دلیل تفاوت در زبان و فاصله از مراکز اصلی یارسان، نسبت به دو گروه دیگر دارای محدودیت های بیشتری هستند.
تنبور از خانواده سازهای زهی زخمه ای است و کاسه ای به شکل نیمه گلابی دارد. حجم و عمق کاسه تنبور در مقایسه با دوتار کمتر است و کاسه تنبور در قدیم یک تکه بوده است. همواره نیز در منطقه گوران، بیشتر تنبورها کاسه ای یک تکه دارند. اما امروزه سازندگان این ساز به سمت ترکه ای ساختن کاسه آن گرایش یافته اند. با ما در ادامه همراه باشید تا شما را با انواع کاسه های تنبور آشنا نماییم.
صفحه نازکی از جنس چوب بر روی دهانه کاسه قرار گرفته که بافت ظریفی را تشکیل داده است، و بر روی آن حدود ۷ تا ۱۲ سوراخ میلیمتری در وسط یا در کنار صفحه ایجاد شده، که نقش موثری بر کیفیت صدای تنبور دارد.
تنبور دارای ۱۳ الی ۱۴ دستان می باشد که بر روی دسته در محل های مشخص وصل می شود. محل دستان ها اغلب ثابت است در صورتی که برخی از نوازندگان بر این باورند که جای تعدادی از این دستان ها بنا بر شرایط خاصی تغییر می کند.
دسته تنبور معمولاً از چوب گردو و گاهی از چوب چنار و زردآلو ساخته می شود. طول دسته بدون سرپنجه ۳۵ الی ۵/۴۱ سانتی متر و طول سرپنجه ۱۲ الی ۷/۱۳ سانتی متر است. عرض دسته ۲ الی ۳ سانتی متر است و هر چقدر به سمت کاسه پیش میرویم ضخیم تر می شود. دسته برای اتصال به کاسه به رابطی به نام گلو نیاز دارد.
تنبورهای ابتدایی همانند دو تار از دو سیم برخوردار بودند. اما به مرور یک سیم دیگر به آن ها افزوده شد. بدین معنا که دو سیم به صورت تکرار در کنار هم قرار میگیرند و صرفا برای زیاد کردن حجم صدا از سیم سوم استفاده می شود. در گذشته این سیم ها از ابریشم ساخته می شدند اما امروزه جنس سیم اول معمولا از فولاد و جنس سیم دوم از مس می باشد. از خط فاصل خرک تا سیم گیرها، مجموعا طول سیم ها حدود ۶۴ سانتی متر است.
خرک به قطعه چوبی کوچک و محکمی میگویند که از چوب درخت شمشاد و گردو ساخته میشود و سیم روی آن قرار گرفته است. سیم گیر در بعضی از سازهای جدید مسولیت خرک را برعهده می گیرد.
سیم گیر به قسمت انتهایی کاسه، متصل شده و سیم ها را به آن وصل می کنند. جنس سیم گیر از استخوان و چوب است که در انتهای صفحه تعبیه شده و تارها به آن گره می خورد و تا انتهای دسته کشیده می شوند. خرک در برخی از تنبورهای جدید، همان کار سیم گیر را انجام می دهد.
شیارها و برجستگی های پایین گوشی، سیم گیر بالا نام دارد. شیطانک، یک قطعه چوب یا استخوان با دو سه شیار است که تارها از روی آن عبور داده شده و از طریق آن به گوشی گره می خورند. شیطانک در حدود ۱۵ سانتی متری ابتدای دسته تعبیه می شود.
به قطعه بالای تنبور، گوشی گفته میشود و برای کوک کردن از آن استفاده می نمایند. دو تا سه گوشی (در برخی تنبورها تا پنج گوشی) از جنس چوب بید وجود دارد. تنبور دارای جعبه گوشی نمی باشد و این گوشی ها مستقیما در سوراخ های ایجاد شده ی انتهای دسته، فرو می روند.
شهرستان دالاهوی کرمانشاه در سال ۱۳۹۹ به عنوان شهر ملی تنبور در ایران از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به ثبت رسید. ثبت ملی شهرستان دالاهو در حوزهٔ صنایع دستی و ساخت ساز تنبور می باشد و نه مقام های موسیقی آن. در شهرستان دالاهو علاوه بر وجود خانه ملی تنبور، ۱۵۸ کارگاه ساخت تنبور وجود دارد که برخی از آنها قدمت های بسیار دیرینه ای دارند.
از نوازندگان معروف این ساز میتوان به سهراب پورناظری، علی اکبر مرادی، طاهر یارویسی، کیخسرو پورناظری، طهمورث پورناظری و رامین کاکاوند اشاره نمود.