معرفی دستگاه های موسیقی ایرانی

درست زمانی که موسیقی سنتی ایرانی نزدیک به فراموشی و انقراض بود، علی اکبرخان فراهانی در زمان قاجار گوشه های مختلف را در قالب هفت دستگاه و پنج آواز جمع آوری و تنظیم نمود و به این ترتیب موسیقی سنتی ایران شکل گرفت.

 موسیقی سنتی ایرانی که از آن به عنوان "موسیقی دستگاهی" نیز یاد می شود، شامل مجموعه دستگاه ها، آواز‌ها، گوشه ها و… است. این دستگاه های موسیقی مدت هاست که نه تنها در میان مردم ایران رواج دارد، بلکه برروی موسیقی اصیل کشورهایی مانند افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان نیز تاثیر گذاشته است.

دستگاه موسیقی چیست؟

دستگاه های موسیقی ایرانی، به مجموعه ای از چند نغمه (گوشه) اطلاق می شود که با یک دیگر در گام، کوک و فواصل نت هم آهنگی دارند. موسیقی سنتی دارای هفت دستگاه است. در واقع دستگاه ها مجموعه ای از گوشه ها هستند که بر اسا‌س منطقی درونی کنار هم قرار می گیرند و هر یک فضای خاصی را القا می نمایند. برای نمونه فضا را پرهیجان، غمگین، حماسی و… میکنند.

برای اینکه ذهنتان درگیر گوشه ها نشود لازم به ذکر است، گوشه ها در حقیقت ملودی های کوتاهی هستند که شما در یک ساز و آواز یا تکنوازی یک ساز ایرانی می شنوید. مجموعه این گوشه ها در کنار هم بنای به وجود آمدن یک دستگاه هستند. در ادامه به آشنایی با انواع دستگاه و گوشه ها و آوازها می پردازیم. با ما همراه باشید.

انواع دستگاه موسیقی

بیشتر منابع معاصر، هفت دستگاه را در موسیقی ایرانی برمیشمرند و علاوه بر آن، پنج آواز نیز مطرح میکنند که هر کدام زیرمجموعهٔ یکی از این هفت دستگاه است. این دستگاه ها عبارتند از شور، نوا، ماهور، چهارگاه، همایون، سه گاه و راست پنج گاه.

1-     دستگاه شور

دستگاه شور را جامع ترین دستگاه موسیقی ایرانی و مادر تمامی دستگاه ها برمیشمارند. بدین خاطر که پنج آواز مهم از آن منشعب شده است. کلمه ی شور در زبان عِبری به معنی آواز و سرود است و در دوره ساسانیان وارد زبان پارسی شده است. به عقیده داریوش طلایی، تمام ساختارهای مُدال در ردیف موسیقی ایرانی بر پایه چهار دانگ بنا میشود که آن ها را دانگ های بنیادین می نامند و دانگ اول از این چهار دانگ بنیادین، دستگاه شور می باشد.

2-     دستگاه نوا

دستگاه نوا میانه شادی و غم است و البته در موسیقی سنتی کمتر اجرا شده است. برخی از اساتید مثل علی‌نقی وزیری و روح‌الله خالقی، نوا را از منظر فواصل و مایه ی گوش ها، مشتق از شور دانسته اند. گمان میرود که دیدگاه آنان نشات گرفته از این واقعیت است که با اجرا از درجه چهارم شور، میتوان به  درجه نوا رسید. از آنجا که به همین طریق میتوان از همایون نیز به بیات اصفهان ورود کرد، و آواز بیات اصفهان نه دستگاهی مستقل که از متعلقات دستگاه همایون در نظر گرفته شده است، این دو موسیقی شناس بزرگ دستگاه نوا را دارای کیفیات یک دستگاه مستقل ندانسته اند.

برخی عقیده دارند که نت درجه چهارم در درآمد شور، همان نت شاهد در درآمد نوا است. مقام نوا یا نوی در موسیقی قدیم ایران مقام دوم در بین مقام های موسیقی بوده است. در قیاس با موسیقی کلاسیک غربی نیز، مقام نوا از نظر فواصل با گام مینور یا گام کوچک شباهت بسیاری دارد.

3-     دستگاه ماهور

دستگاه ماهور یکی از وسیع ترین دستگاه های موسیقی ایرانیست و در ردیف های گوناگون، حدود پنجاه گوشه را در بر می گیرد و به خاطر حالت و ملودی روانی که دارد، اصولا به صورت موسیقی شاد در جشن ها و اعیاد نواخته می شود. این دستگاه، دارای گوشه های متنوعی است که با مقام های متنوع در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می شود.

رایج ترین کوک های ماهور، کوک دو، فا و سی میباشد که ماهور فا از قدمت بیشتری برخوردار بوده و ماهور دو دارای قدمت کمتری میباشد. ماهور دو را به اصطلاح چپ کوک و ماهور فا را به اصطلاح راست کوک می نامند.

4-     دستگاه چهارگاه

این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصنیف های ملی-میهنی و حماسی است. به گونه ای که به زیبایی می تواند حالت شوق و افتخار توصیف ناپذیری را به شنونده القا کند. اساسی ترین و خوش آهنگ ترین مقامات ایرانی در این دستگاه به اجرا درآمده است. چهارگاه گامی کاملاً اصیل و ایرانی خالص است.

پیش تر اشاره نمودیم که شور، مهم ترین دستگاه موسیقی ایرانی است و به آن مادر تمامی دستگاه ها میگویند. این در حالیست که برخی از اهالی موسیقی مانند استادان هرمز فرهت و داریوش صفوت، دستگاه شور را به دلیل قدمت کمترش، به عنوان دستگاه اصلی نمی شناسند و چهارگاه را شایسته ی این عنوان میدانند.

گام آن مانند شور و همایون، پایین رونده و مانند گام ماهور و اصفهان بالا رونده می باشد، چرا که در دو حالت محسوس است. یعنی میتوان گفت که این گام، ترکیبی از گام سه گاه و همایون است و اگر نت دوم و ششم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم، تبدیل به چهارگاه می شود.

5-     دستگاه همایون

این دستگاه همانطور که از نامش پیداست، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد. با این حال، زمینه اجرای بسیاری از لالایی ها و زمزمه های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین نغمه های این دستگاه در اجراهای زورخانه ای، به کار گرفته می شود.

از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه با دستگاه‌ سه گاه و دستگاه شور مرتبط است و وسعت این دستگاه را بیشتر می کند. به دلیل شباهت دستگاه های شور و همایون، با کمی بم کردن نت سوم گام همایون، میتوان به میزان نیم پرده وارد شور شد.

دستگاه همایون را می توان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط داد و این کار با افزودن نیم پرده به نت ششم گام همایون و کم کردن ربع پرده از نت پنجم که گوشهٔ آواز منصوری را تداعی میکند انجام پذیر است.

همانگونه که پیش تر گفته شد، گام های دستگاه همایون، مانند شور و چهارگاه پایین رونده است.

6-     دستگاه سه‌ گاه

این دستگاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوهی است که به امیدواری میگراید. آواز سه گاه بسیار اندوهگین و حزن انگیز است.

برخی دستگاه سه گاه را برادر دستگاه چهارگاه نامیده اند. دلیل این لقب این است که این دو دستگاه، گوشه هایی را با نام مشابه با یکدیگر به اشتراک دارند. اما با وجود شباهت گوشه های دستگاه سه گاه و چهارگاه، دانگ این دو دستگاه و فواصل نت های آنها کاملا با یکدیگر متفاوت اند.

هنگامی که در آواز سه گاه، نغمه تغییر مقام دهد و مد تغییر کند به آن مخالف میگویند. گفته میشود که مخالف سه گاه نام جدیدی است که ردیف نویسان بر مقام اصفهان قدیم نهاده اند.

از جنبه ی دیگر برخی محققان، خاستگاه نام گذاری مخالف سه گاه را به تعزیه خوانی نسبت داده اند. به این خاطر که تعزیه شامل از موافق خوانی اولیاء و مخالف خوانی اشقیاء است. آواز مخالف سه گاه، مهیب و هجومی بوده  و در دانگ آخر خوانده می شود.

7-     دستگاه راست‌ پنجگاه

نقل است که در دوران قاجار، هنگامی که ردیف موسیقی ایرانی تدوین میشد، تدوین کنندگان آن ابتدا تعداد زیادی از گوشه ها را در دستگاه های ماهور، شور و متعلقات آن (همایون، اصفهان، سه‌گاه، چهارگاه و نوا) تقسیم کرده اند و آنچه باقی ماند را در دستگاه راست پنج گاه قرار داده اند.

نقد دیگر آن است که دستگاه راست پنج گاه در واقع برای مرحله عالی فراگیری موسیقی ایرانی تدوین شده، تا نوازندگان برتر به کمک آن، با رموز مرکب نوازی و مرکب خوانی آشنا شوند. دستگاه راست پنج گاه، دو گوشه "درآمد راست" و "پنجگاه" را داراست.

دستگاه راست پنجگاه با دستگاه ماهور نسبت نزدیکی دارد. برای نمونه "درآمد راست" منطبق بر "درآمد ماهور" است.

بر اساس متون موسیقایی به جا مانده از دوره قاجار، به نظر می رسد که راست پنجگاه و ماهور از همان دوران در حکم دو دستگاه مستقل به شمار می آمده اند. اما به علت نقصان نسخه های مکتوب از آوازهای این دو دستگاه، تشخیص دقیق شباهت و تفاوت این دو ممکن نیست.